زعفران؛ ادویه‌ای صحت‌بخش

زعفران به عنوان غذا و دارو

تاریخچه زعفران به عنوان یک گیاه غذایی و دارویی به دوران کهن برمی‌گردد. در آن زمان‌ها زعفران برای مشکلات تنفسی، ادرار کردن دردناک، بی‌نظمی قاعدگی و بیماری‌های مغز بکار می‌رفته است که دو مورد آخر با کاربردهای حاصل از جدیدترین تحقیقات هماهنگ هستند. باوجود اینکه زعفران بیشتر برای کاربرد آن در طب سنتی ایرانی شناخته شده است، اما در سنن کهن یونان، مصر و آیوروداهای هند نیز بکار می‌رفته است. موارد کاربرد سنتی پزشکی زعفران در گرفتگی عضلانی، آسم، مشکلات قاعدگی، مشکلات کبد و درد هستند. باوجود این کاربردهای مرسوم درمانی زعفران اما تحقیقات در دوره مدرن درخصوص این گیاه، اندک هستند. مطالعات اندکی مزایای استاندارد آن را ارزیابی کرده‌اند و اندک کتاب در حوزه گیاهان دارویی وجود دارد که به زعفران پرداخته باشد. با این حال، در چند دهه اخیر این روند تغییر کرده‌است و تحقیقات بالینی اخیر در زمینه زعفران روی بیماری آلزایمر، افسردگی، بهداشت باروری، بهداشت چشم، کاهش وزن، نرمش و دیگر حوزه‌ها تمرکز داشته‌اند. در زیر به کاربرد زعفران در خصوص این بیماری‌ها پرداخته می‌شود.

بیماری آلزایمر

دونپزیل به عنوان یکی از داروهای دسته مسدودکننده کولینسرتراز و داروی درجه یک آلزایمر تایید شده است. مشخص شده است که زعفران به اندازه دونپزیل در درمان آلزایمر تاثیرگذار است.

افسردگی

زعفران در طب سنتی ایرانی برای درمان افسردگی بکار می‌رفته است و اکنون هم بیشترین پشتوانه علمی کاربرد درمانی زعفران برای افسردگی است. مطالعات نشان داده اند مصرف ۳۰ میلی‌گرم از عصاره کلاله زعفران توسط افرادی که افسردگی خفیف تا متوسط دارند می تواند بهبود معناداری در افسردگی این افراد ایجاد کند.

بهداشت باروری

سیاری از اس.اس.آر.آی‌ها(دسته‌ای از داروهای ضد‌افسردگی) می‌توانند اختلالات جنسی مانند کاهش میل و انگیختگی ایجاد کنند. بطورخاص، فلوکستین با کاهش میل جنسی رابطه دارد: ۶۴.۳ درصد از زنانی که فلوکستین دریافت کرده‌اند این نوع از اختلالات را تجربه کرده‌اند.

مطالعات نشان داده اند که زعفران می‌تواند به زنانی که اختلالات جنسی ناشی از فلوکستین دارند کمک کند. برای مثال در یک مطالعه بر روی زنانی که اختلال جنسی ناشی از مصرف فلوکستین داشتند، مصرف زعفران سبب ایجاد بهبودهای معنادارتری در شاخص عملکرد جنسی زنانه و حوزه‌های آن یعنی انگیختگی، روان بودن و درد داشته‌اند.

زعفران همچنین می‌تواند به مردانی که از اختلالات جنسی ناشی از مصرف داروهای ضد افسردگی رنج می‌برند، کمک کند. همچنین یک مطالعه جدید نشان داده است که زعفران وقتی بصورت موضعی بکار رود می‌تواند در رفع اختلال نعوظ ناشی از بیماری موثر واقع شود.

زعفران می‌تواند بر دیگر جنبه‌های بهداشت باروری هم تاثیرگذار باشد. حداقل دو مطالعه کارایی زعفران برای حالات قاعدگی را بررسی کرده‌اند و نتایج نشان می­دهند که زعفران می­تواند به میزان قابل‌توجهی علائم سندروم پیش‌قاعدگی را بهبود بخشد.

سلامت چشم

حوزه نوید‌بخش دیگر تحقیقات در زمینه زعفران حوزه سلامت چشم است. یک دلیل اصلی نابینایی، آب‌سیاه (glaucoma) است که ناشی از افزایش فشار در چشم است که به فشار داخل چشم معروف است. نتایج یک مطالعه بر روی تعدادی از افراد مبتلا به آب سیاه نشان می­دهد که مصرف زعفران تاثیر قابل توجهی بر کاهش فشار چشم این افراد داراست. همچنین مشخص شده‌است که زعفران در بیماری تباهی لکه زرد چشم (age-related macular degeneration) ناشی از کهن‌ سالی موثر است. نتایج یک مطالعه نشان می­دهد که درمان با زعفران در این افراد منجر به بهبود دید بویژه درک از رنگ و کنتراست، توانایی خواندن و توانایی دیدن در نور کم می­شود.

کاهش وزن

حوزه‌ای کمتر بررسی شده در زمینه اثرات درمانی زعفران قابلیت این گیاه در کاهش خوردن میان‌وعده(تنقلات) و بهبود کاهش وزن است. در یک مطالعه ۶۰ خانم سالم و نسبتا سنگین‌وزن بررسی شدند. این مطالعه تصادفی‌، دوسوکور با دارونما و به مدت هشت هفته انجام شد. نتایج نشان می­دهد که زنان دریافت‌کننده زعفران به میزان قابل‌توجهی وزن بیشتری نسبت به گروه دارونما از دست داده­اند. زنان دریافت‌کننده زعفران مصرف میان‌وعده‌شان به میزان ۵۵ درصد کاهش یافت که این میزان در گروه دارونما ۲۸ درصد بوده‌است. همچنین احساس سیری نیز در گروهی که زعفران مصرف کرده­ بود افزایش داشت.

ورزش و نرمش

درد عضلانی تاخیریافته(DOMS)، درد و ناراحتی است که ممکن است چند روز پس از ورزش/ نرمش شدید احساس شود. این ناراحتی بصورت سفت شدن، آسیب‌پذیری و درد در طی فعالیت فیزیکی تجربه می‌شود. درد عضلانی تاخیریافته برای افرادی که تمرین ورزشی می‌کنند مشکل‌ساز است. زیرا جدا از ناراحتی می‌تواند نرمش یا تمرین ورزشی فرد را محدود کند. در یک مطالعه محققان نتیجه گرفتند که زعفران خشک شده نسبت به ایندومتاسین اثربخشی بیشتری برای این نوع درد دارد.

مرور مطالعات

مطالعاتی هم بصورت مرور مطالعات در زمینه کاربردهای درمانی زعفران انجام شده است. محققان این مرورها نتیجه می‌گیرند که داده‌های مطالعات انجام شده در زمینه زعفران کارایی زعفران برای افسردگی، سندروم پیش‌قاعدگی، اختلال جنسی و خوردن زیاد میان‌وعده را تایید می‌کنند. آنها می‌گویند که قوی‌ترین شواهد بالینی درخصوص مصرف زعفران به عنوان یک درمان افسردگی وجود دارد. همچنین اشاره می‌کنند که در مطالعاتی که زعفران را با داروهای ضدافسردگی مقایسه می‌کنند داروهای شیمیایی علائم گیجی، سردرد، خشکی دهان، یبوست و اختلال بیشتری به نسبت زعفران ایجاد کرده‌اند.

علاوه بر این مرور مطالعات نشان می دهند که زعفران در درمان تباهی لکه زرد، علائم سندروم پیش قاعدگی و اختلال جنسی ناشی از مصرف داروهای ضدافسردگی نیز موثر است. مرورهای مطالعات در زمینه اثرات درمانی زعفران نشان می دهند که زعفران برای بهداشت قلب‌وعروق نیز مفید است. برای مثال یک مطالعه نشان می دهد که مصرف زعفران می تواند کاهش قابل‌توجهی در دو نوع از فشار خون داشته باشد- فشار خون سیستولیک و فشارخون سرخرگی. البته مطالعات کمی در این زمینه انجام شده است و تایید قوی این اثرات نیازمند مطالعات بیشتر است.

نتیجه‌گیری

تحقیقات اخیر انجام شده در ایران درخصوص این گیاه سنتی قویا نشان می‌دهند که زعفران، گران‌ترین ادویه بازار، ارزش دارویی قابل‌توجهی دارد. اگر این مطالعات توسط دیگر محققان در دیگر کشورها تکرار شده و تایید شود، می‌تواند جایگاه زعفران را در میان انواع گیاهان دارویی که برای مشکلات جسمی و روحی بکار می‌روند، تثبیت کند.